“Een groot geschenk van Gods voorzienigheid.” Zo noemde kardinaal Eijk het Tweede Vaticaans Concilie bij de herdenking van de 50ste verjaardag van Vaticanum II die de Bisschoppenconferentie op 12 oktober organiseerde. De pontificale Eucharistieviering in de Utrechtse Sint Catharinakathedraal werd gevolgd door een symposium, waarin de vier Apostolische Constituties van het Concilie centraal stonden. Bijna alle Nederlandse bisschoppen waren naar Utrecht afgereisd voor dit landelijke startschot van het Jaar van het Geloof.

In zijn preek merkte kardinaal Eijk op dat er in de terugblik op het Tweede Vaticaans Concilie altijd twee diametraal tegenovergestelde reacties zijn. “Enerzijds mensen die teleurgesteld zijn, omdat het Concilie niet de vruchten heeft voortgebracht waarop ze gehoopt hadden. En anderzijds mensen die het verwijt maken dat de huidige crisis in de Kerk door het Concilie is veroorzaakt – was het er maar nooit geweest.”

“Beide reacties zijn onterecht,” aldus kardinaal Eijk. Want Alphons Ariëns in de jaren twintig en Titus Brandsma in de jaren dertig wezen al op het begin van de secularisatie, zo merkte hij op. En eind jaren veertig hadden sommigen grote zorgen over de velen die nog wel in naam katholiek waren maar bij wie het geloof niet meer hun wezen raakte. “Zij vormen het leger dat de geloofsafval van de toekomst voorbereidt, zo schreef één van hen. Die voorspelling kwam twintig jaar later uit,” aldus de Utrechtse aartsbisschop.

‘Irreële verwachtingen’
De discussie over de veranderingen in de Kerk begon ook niet met het Tweede Vaticaans Concilie, al in de jaren vijftig werd gediscussieerd over het celibaat en de liturgie. Kardinaal Eijk: “Daardoor hadden sommigen hooggespannen en deels irreële verwachtingen van het Concilie.” Niet de onveranderlijke leer ging op de schop, het ging tijdens het Concilie om de betekenis van het geloof voor de moderne tijd en de hedendaagse mens – “daar worstelden de mensen mee.” Hij noemde vervolgens een aantal kenmerken van het Concilie: “Het vergrootte de toegankelijkheid van de liturgie, hetgeen nodig was omdat er toen al veel katholieken waren die nooit een kerkgebouw van binnen zagen.” Maar ook de extra aandacht voor de Heilige Schrift, de verhouding tot andere religies, de betekenis van het christelijk geloof voor de samenleving stonden op het programma van Vaticanum II. Kardinaal Eijk: “Vijftig jaar later is er geen plek meer voor teleurstelling of verwijt, maar moeten we ons buigen over de betekenis van het Concilie. Het moet juist geïnterpreteerd worden en de juiste sleutel, de juiste hermeneutiek om het Concilie te begrijpen is niet iets abstracts maar is een persoon: Christus zelf.”

‘Geduld’
Tijdens het symposium bogen vier sprekers zich over de constituties van het Tweede Vaticaans Concilie. Bisschop dr. J. Liesen van Breda sprak over ‘Dei Verbum’, prof. dr. H. Rikhof, emeritus-hoogleraar systematische theologie over ‘Lumen Gentium’, mag. dr. J. Hermans (secretaris Nationale Raad voor Liturgie) over ‘Sacrosanctum Concilium’ en prof. dr. A.-M. Jerumanis, hoogleraar moraaltheologie in Lugano (Zwitserland) behandelde tot slot ‘Gaudium et Spes’. In zijn introductie zei kardinaal Eijk dat het “lastiger was dan verwacht om zich de vruchten van het Tweede Vaticaans Concilie eigen te maken. De doorwerking ervan vraagt geduld. Daarom ook dit symposium: om de aandacht voor het Concilie vast te houden zodat we het getrouw kunnen uitwerken.”

‘Nieuw liturgisch reveil’
Magister Hermans keek terug op de periode na Vaticanum II, waarin in Nederland een groeiend aantal domeinen aan leken werd overgelaten. Zo werd het katholiek onderwijs een verantwoordelijkheid van leraren en ouders en de liturgie werd grotendeels overgelaten aan de plaatselijke gemeenschap. Dit gekoppeld aan de teruggang van geloofskennis maakte de implementatie van ‘Sacrosanctum Concilium’ lastig. Nu is er volgens hem ruimte voor een “nieuw liturgisch reveil” omdat bij jongeren openheid bestaat voor de liturgie waarin Christus uitgangspunt is.
Prof. dr. Jerumanis citeerde in zijn lezing kardinaal Kasper, die zegt dat “de Kerk weigert zich in de sacristie te laten opsluiten, al zouden sommigen dat willen. ‘Gaudium et Spes’ gaat over de Kerk in de wereld.”
In de afsluitende Vesperviering in de kathedraal dankte kardinaal Eijk God “uitdrukkelijk voor al Zijn gaven en in het bijzonder voor het grote geschenk van het Tweede Vaticaans Concilie.”

De teksten van de vier lezingen verschijnen binnenkort in de reeks ‘Kerkeljke documentatie’, voor meer informatie zie t.z.t de website van Bisschoppenconferentie.